9. Zdania

Obserwacje

Obserwacje to najprostszy typ zdania. Mogą się składać z tylko jednego słowa, które zwraca uwagę słuchacza.

mau! – Kot!
barsha! – Pada!

Zdania oznajmujące

Z podmiotem-zaimkiem

Normalnie zdanie składa się z podmiotu i predykatu. W najprostrzych zdaniach podmiot to zaimek osobowy, a predykat to przymiotnik lub rzeczownik.

mi – gud. ~ mi es gud. – Jestem dobry.
da – nove. ~ da es nove. – To jest nowe.
da – Sara. ~ da es Sara. – Ona to Sara.

Słowo no jes dodawane, by tworzyć przeczenie.

mi no (es) gud. – Nie jestem dobry.
da no (es) nove. – To nie jest nowe.
da no (es) Sara. – Ona to nie Sara.

Również dwa zaimki osobowe mogą być zestawione.

mi es da. – Ja jestem nim/nią.
mi no (es) tu. – Ja Nie jestem tobą.

Z podmiotem-rzeczownikiem

Gdy podmiot jest rzeczownikiem, słowo es (być) jest dodawane przed predykatem w zdaniach pozytywnych. Przeczenia używają no, jak wyżej.

Sara es gud. – Sara jest dobra.
sek es dai. – Kamień jest duży.
meza es nove. – Stół jest nowy.
meza no sen. – Stół nie jest stary.

Z podmiotem-przymiotnikiem

Ta sama zasada działa przy zdaniach z dwoma przymiotnikami.

yun es mei. – Młode jest piękne.
nove no (es) sen. – Nowe nie jest stare.

Zdania czynne

W predykatach czynności, główne zdanie w predykatacie to czasownik (tj. słowo-czynność).

Zdania czynne mają szyk podmiot-orzeczenie-dopełnienie (SVO).

mi yam aple. – Ja jem jabłka.
mi audi muzika. – Ja słucham muzyki.
mi vize tu. – Ja widzę cię.

Zdania bierne

Szyk OV

W stronie biernej nie ma podmiotu-agenta w zdaniu. Jest tylko dopełnienie i orzeczenie.

tu be vize. – Ty jesteś widziany.
muzika be audi. – Muzyka jest słyszana.
ban be bake. – Chleb jest pieczony.

Tu skupienie pada na dopełnienie, które jest pierwszym słowem w zdaniu. Dopełnienie jest biernym aktorem poddawanym działaniu.

Agent może być wspomniany po czasowniku z lub bez przyimka of.

tu be vize of mi. – Jesteś widziany przez mnie.

Struktura osiowa

Podstawowa struktura osiowa (SVOVO)

W strukturze osiowej szyk zdania to: podmiot – orzeczenie 1. – dopełnienie 1. – orzeczenie 2. – dopełnienie 2.

Dopełnienie 1. spełnia podwójną rolę. Jest jednocześnie dopełnieniem dla orzeczenia 1. i podmiotem dla orzeczenia 2.

mi van tu yam vege. – Ja chcę ty jesz warzywa.

W powyższym przykładzie, mi van ma tu jako swoje dopełnienie; jednocześnie tu działa jako podmiot następnego predykatu, yam vege, więc tu jest osią całego zdania.

Seryjne czsowniki

Wszystkie słowa-czyny (czasowniki), które pojawiają się jeden po drugim są aktywowane przez podmiot. Mogą być dwa, trzy albo i więcej słów-czynów w serii.

mi go haus. – Idę do domu.
mi kan go haus. – Mogę iśc do domu.
mi van kan go haus. – Chcę móc iść do domu.

Opuszczanie zaimka

W pewnych typach wyrażeń zaimki są opuszczane dla zwięzłości. Dochodzi do tego szczególnie w rozkazach i prośbach.

Krótka struktura osiowa (VOVO)

mi sual tu bashe pandunia. – Pytam mówisz w Pandunia.
sual tu bashe pandunia? – Czy mówisz w Panduni?

Krótka struktura osiowa (VVO)

mi plis tu kom haus. – Proszę cię, żebyś wrócił do domu.
plis kom haus! – Proszę, wróć do domu! (Dosłownie Prosić wrócić dom!)

Spójniki

Podstawowe spójniki

i – i (łączy dwa podobne słowa lub wyrażenia)
o – lub (łączy dwa alternatywne słowa lub wyrażenia)
ama – ale (wprowadza słowo lub wyrażenie, które które kontrastuje lub zaprzecza poprzedzającemu słowu lub wyrażeniu)

mi suka mau i vaf. – Lubię koty i psy.
mi suka mau o vaf. – Lubię koty lub psy.
mi suka mau ama no vaf. – Lubię koty ale nie psy.

Partykuły

Potwierdzenie i Przeczenie

Potwierdzenie

Partykuła ye potwierdza, a no przeczy.

Przeczenie

Takie zdania mogą być prosto zaprzeczane przez no.

mi no jen. – Ja nie jestem osobą.
da no nove meza. – To nie jest nowy stół.

Słowo no jest używane do zaprzeczania czegokolwiek. Działa zawsze na następne słowo.

mi vize tu. – Ja widzę cię.
mi no vize tu. – Ja nie widzę cię.
mi vize no tu ama damen. – Ja widzę nie ciebie,ale ich.

Partykuły ye i no są używane też do odpowiadania na pytania.

sual tu vize mi? – Czy widzisz mnie?
ye. (mi vize tu.) – Tak. (Widzę się.)
no. (mi no vize tu.) – Nie. (Nie widzę cię.)

Partykuły modyfikatorowe

Posiadanie

Partykuła modyfikatorowa może być używana przy każdym posiadającym rzeczowniku lub zaimku.

Przed se pojawia się posiadacz, a po nim posiadany obiekt.

maria se mama – Marii matka
mi se haus – mój dom
mi se papa se haus – mojego ojca dom

Partykuły li i of są używane do oznaczania posiadania i opisu. li łączy opisujące słowo lub wyrażenie z opisywanym słowem. of działa w przeciwnym kierunku. Łączy opisywane słowo z modyfikatorem.

Przed of pojawia się posiadany obiekt, a po nim posiadacz.

mama of maria – matka Marii
haus of mi – dom mój
haus of papa of mi – dom ojca mojego

Nadawanie cech przymiotnikami

Innym sposobem użycia tych partykuł jest łączenie przymiotnika lub innych słów z rzeczownikiem. To daje nam więcej informacji o rzeczowniku, a partykuła objaśnia, na którym końcu jest główny rzeczownik.

Partykuły modyfikatorowe są użyteczne do tworzenia złożonych przymiotników, które składają się z dwóch lub większej liczby słów.

labi of rode rang – usta koloru róży
yen of sama rang – oczy koloru nieba

Lub w przeciwnej kolejności:

rode rang li labe – koloru róży usta
sama rang li yen – koloru nieba oczy

Zdania podrzędne

Partykułami modyfikatorowymi mogą być tworzone również zdania podrzędne.

Tutaj ki ma podobną rolę co polskojęzyczny zaimek który.

da es man ki mi visi. – On jest człowiekiem_, którego widziałem_.

Jeśli zdanie podrzędne nie ma podmiotu, ale zawiera dopełnienie (tj. jeśli orzeczenie jest przechodnie), rzeczownik z zdania nadrzędnego jest w domyśle podmiotem zdania podrzędnego.

mi vize man ki yam aple. – Widzę człowieka_, który je jabłka_.

Partykuły modalne

Partykuły modalne wyrażają, o czym mówiący myśli w relacji z słuchaczem. Partykuły modalne są powszechnie używane w wielu językach. Wschodniopazjatyckie języki, włączając w to chiński i japoński, używają słynnych patykuł kończących zdania.

W Panduni, partykuła modalna opisuje następne słowo lub całe zdanie, gdy partykuła modalna jest ostatnim słowem w zdaniu.

Partykuła plus (też) jest dość dobrym przykładem.

da yam bir plus. – On/ona też pije piwo.
da yam plus bir. – On/ona pije też piwo.
da plus yam bir. – On/Ona też pije piwo.
plus da yam bir. – Też on/ona pije piwo.

Partykuły modalne mogą działać na każde słowo, włączając w to zimki i liczebniki, których przymiotniki nie mogą opisywać.

Przyimki

Przyimiki miejsca i czasu

Pandunia ma cztery przyimki miejsca i czasu.

a – obecność, miejsce lub moment (zazwyczaj): wraz z, przy, w, na, obok, podczas
of – pochodzenie, początek lub przyczyna: od, z, ponieważ
to – cel, przeznaczenie lub koniec: do, aż, dla

Przysłówek rozpoczyna wyrażenie przyimkowe. W prostym wyrażeniu przyimkowym przyimek jest uzupełniony zaimkiem lub rzeczownikiem.

mi a hotel. – Jestem w hotelu.
mi sona a hotel. – Śpię w hotelu.
mi sona of sham to suba. – Śpię od wieczora do rana.
mi safar of London to Paris. – Podróżuję od Londynu do Paryża.

Przyimki mogą być też użyte jako rozpoczęcie zdania okolicznikowego czasu.

mi dele of tu go. – Czekam, od kiedy wyszłaś.
mi dele to tu kom haus. – Zaczekam, aż wrócisz do domu.
mi dele a tu sona. – Czekam, kiedy śpisz.

Czasowniki jako przyimki

W Panduni kilka czasowników działa jak przyimki lub przypadki gramatyczne w języku polskim.

mi kate ban. – Kroję chleb.
mi kate ban, uza chaku. – Kroję chleb, używam noża. (Kroję chleb nożem.)

mi dele dura du hor. – Czekam, (to) trwa dwie godziny. (Czekam przez dwie godziny.)

Oto kilka czasowników, których można użyć jak przyimków:

pos – podążać; po, za
dura – trwać; podczas, przez
jung – być skocentrowanym; między, w środku
loka – zajmować, być zlokalizowanym; w, na
sabab – być spowodowanym przez; przez, ponieważ, bo

Czasowniki bez przyimów

Przyimki nie są używane tak często w Panduni jak w języku polskim. W wielu zdaniach, czasownik wyraża wystarczająco wiele.

mi kom haus. – Przychodzę do domu.
tu side a kursi. – Siedzisz na krześle.
da kushe a sofa. – Leży na sofie.
peshe boi a sui. – Ryba pływa w morzu.
janger marche a dau. – Wojownicy maszerują na drodze.

Przyimek relacji

Przyimek dan wyraża sposób lub styl. Odpowiada polskojęzycznym przyimkom jak, niż, jakby.

mi kan pandunia dan guru. – Znam Pandunię jak mistrz.

dan wiąże czasownik lub przymiotnik z punktem odniesienia. W powyższym przykładzie kan (wiedzieć) jest czasownikiem, a guru (mistrz) jest punktem odniesienia.

dan jest też używany, gdy porównywane są przymiotniki.

bacha es les dai dan pa. – Dziecko jest mniejsze niż ojciec. chin pa es sim dai dan pa. – Dziadek jest tak duży jak ojciec.

dan wiąże przysłówki porównania – mor (bardziej), les (mniej) i sim (tak samo) – z punktem odniesienia, którym jest pa (ojciec) w powyższych przykładach.

Hierarchia Części Mowy

Język mówiony jest stumieniem dźwięków budujących słowa. Język pisany, w przypadku Panduni, jest strumieniem liter, od lewej do prawej, które budują słowa. Tak więc każde wyrażenie jest sekwencją słów. Jakkolwiek, nie wszystkie słowa są równe. Istnieje hierarchia słów. Orzeczenie jest strukturalnym centrum zdania i pozostałe słowa są pośrednio lub bezpośrednio z nim połączone.

Każde zdanie może zostać narysowane jako drzewo, gdzie centralne słowa są wyżej, a zależne słowa – niżej. Na przykład, zdanie mi vize tu ('Widzę cię') może zostać rozrysowane w postaci poniższego drzewa:

mi vize tu.

   vize
  ┌─┴─┐
 mi   tu

Przymiotniki i liczebniki wskazują na ich główne słowo, rzeczownik:

mi vize tri yun jen.

   vize
  ┌─┴──┐
 mi   jen 
       |
      yun
       |
      tri

Hierarchia części mowy w Panduni od bardziej do mniej centralnych jest, jak następuje.

Spójniki: e, o, ama
Łączniki: se, li, of
Przyimki: a, to, of
Czasowniki
Rzeczowniki i zaimki
Partykuły czasu, aspektu i trybu
Liczebniki
Przymiotniki

Następujący przykłas pokazuje, jak zasięg działa na finalną pozycję słów w hierarchii drzewa. Na przykład, chociaż e jest ogólnie wyżej niż sabab, tutaj jego zasięg obejmuje tylko yusef i Sara. sabab jest na szczycie, bo łączy dwa zdania podrzędne.

yusef e Sara van shule pandunia, sabab da es gud dunia bashe.

                    sabab
           ┌──────────┴──────────┐
          van                    es
      ┌────┴──────┐           ┌──┴──┐
      e         shule        da    bashe
  ┌───┴───┐    ┌──┴────┐            |
yusef   Sara       pandunia       dunia
                                    |
                                   gud