9. Zdania

Obserwacje

Obserwacje to najprostszy typ zdania. Mogą się składać z tylko jednego słowa, które zwraca uwagę słuchacza.

mau! – Kot!
barxa! – Pada!

Zdania oznajmujące

Z podmiotem-zaimkiem

Normalnie zdanie składa się z podmiotu i predykatu. W najprostrzych zdaniach podmiot to zaimek osobowy, a predykat to przymiotnik lub rzeczownik.

mi hau. – Jestem dobry.
da neu. – To jest nowe.
da Sara. – Ona to Sara.

Słowo no jes dodawane, by tworzyć przeczenie.

mi no hau. – Nie jestem dobry.
da no neu. – To nie jest nowe.
da no Sara. – Ona to nie Sara.

Również dwa zaimki osobowe mogą być zestawione.

mi es da. – Ja jestem nim/nią.
mi no tu. – Ja Nie jestem tobą.

Z podmiotem-rzeczownikiem

Gdy podmiot jest rzeczownikiem, słowo es (tak) jest dodawane przed predykatem w zdaniach pozytywnych. Przeczenia używają no, jak wyżej.

Sara es hau. – Sara jest dobra.
ite es dai. – Kamień jest duży.
meza es neu. – Stół jest nowy.
meza no lau. – Stół nie jest stary.

Z podmiotem-przymiotnikiem

Ta sama zasada działa przy zdaniach z dwoma przymiotnikami.

jun es mei. – Młode jest piękne.
neu no lau. – Nowe nie jest stare.

Zdania czynne

W predykatach czynności, główne zdanie w predykatacie to czasownik (tj. słowo-czynność). W Panduni, czasowniki są łatwe do rozpoznania, bo większość kończy się na -a lub -u.

Zdania czynne używające czasownika kończącego się na -a mają szyk podmiot-orzeczenie-dopełnienie (SVO).

mi yam aple. – Ja jem jabłka.
mi audi muzike. – Ja słucham muzyki.
mi vide tu. – Ja widzę cię.

Czasowniki kończące się na -u są użwane w szyku podmiot-dopełnienie-orzeczenie (SOV).

mi aple yam. – Ja jabłka jem.

SOV i SVO są dwoma najpowszechniejszymi szykami zdania w językach świata. SOV jest używany w językach jak hindi-urdu, tamil, tureckim, japońskim i koreańskim. SVO jest używany w (między innymi) językach: angielskim, hiszpańskim, mandaryńskim, indonezyjskim i współczesnym arabskim.

Zdania bierne

Szyk OV

W stronie biernej nie ma podmiotu-agenta w zdaniu. Jest tylko dopełnienie i orzeczenie.

tu be vide. – Ty jesteś widziany.
muzike be audi. – Muzyka jest słyszana.
ban be bake. – Chleb jest pieczony.

Tu skupienie pada na dopełnienie, które jest pierwszym słowem w zdaniu. Dopełnienie jest biernym aktorem poddawanym działaniu.

Agent może być wspomniany po czasowniku z lub bez przyimka de.

tu be vide de mi. – Jesteś widziany przez mnie.

Szyk VO

W szyku zdania dopełnienie-orzeczenie (VO) skupienie pada na orzeczenie.

vide tu. – Widzenie cię.
audi muzike. – Słuchanie muzyki.
bake ban. – Pieczenie chleba.

Struktura osiowa

Podstawowa struktura osiowa (SVOVO)

W strukturze osiowej szyk zdania to: podmiot – orzeczenie 1. – dopełnienie 1. – orzeczenie 2. – dopełnienie 2.

Dopełnienie 1. spełnia podwójną rolę. Jest jednocześnie dopełnieniem dla orzeczenia 1. i podmiotem dla orzeczenia 2.

mi vol tu yam fite. – Ja chcę ty jesz warzywa.

W powyższym przykładzie, mi vol ma tu jako swoje dopełnienie; jednocześnie tu działa jako podmiot następnego predykatu, yam fite, więc tu jest osią całego zdania.

Seryjne czsowniki

Wszystkie słowa-czyny (czasowniki), które pojawiają się jeden po drugim są aktywowane przez podmiot. Mogą być dwa, trzy albo i więcej słów-czynów w serii.

mi ga dom. – Idę do domu.
mi bil ga dom. – Mogę iśc do domu.
mi vol bil ga dom. – Chcę móc iść do domu.

Opuszczanie zaimka

W pewnych typach wyrażeń zaimki są opuszczane dla zwięzłości. Dochodzi do tego szczególnie w rozkazach i prośbach.

Krótka struktura osiowa (VOVO)

mi sual tu baxa pandunia. – Pytam mówisz w Pandunia.
sual tu baxa pandunia? – Czy mówisz w Panduni?

Krótka struktura osiowa (VVO)

mi ching tu lai dom. – Proszę cię, żebyś wrócił do domu.
ching lai dom! – Proszę, wróć do domu! (Dosłownie Prosić wrócić dom!)

Spójniki

Podstawowe spójniki

e – i (łączy dwa podobne słowa lub wyrażenia)
o – lub (łączy dwa alternatywne słowa lub wyrażenia)
ama – ale (wprowadza słowo lub wyrażenie, które które kontrastuje lub zaprzecza poprzedzającemu słowu lub wyrażeniu)

mi suka mau e vaf. – Lubię koty i psy.
mi suka mau o vaf. – Lubię koty lub psy.
mi suka mau ama no vaf. – Lubię koty ale nie psy.

Partykuły

Potwierdzenie i Przeczenie

Potwierdzenie

Partykuła es potwierdza, a no przeczy. Inaczej, es oznacza "być", a no znaczy "nie być".

Wyrażenia są domyślnie twierdzące, więc słowo es nie jest zawsze potrzebne. Jakkolwiek, jest szczególnie poręczne w wyrażaniu stanu.

mi es jen. – Ja jestem osobą.
da es neu meza. – To jest nowy stół.

Przeczenie

Takie zdania mogą być prosto zaprzeczane przez no.

mi no jen. – Ja nie jestem osobą.
da no neu meza. – To nie jest nowy stół.

Słowo no jest używane do zaprzeczania czegokolwiek. Działa zawsze na następne słowo.

mi vide tu. – Ja widzę cię.
mi no vide tu. – Ja nie widzę cię.
mi vide no tu ama damen. – Ja widzę nie ciebie,ale ich.

Partykuły es i no są używane też do odpowiadania na pytania.

sual tu vide mi? – Czy widzisz mnie?
ya. (mi vide tu.) – Tak. (Widzę się.)
no. (mi no vide tu.) – Nie. (Nie widzę cię.)

Partykuły modyfikatorowe

Posiadanie

Partykuła modyfikatorowa może być używana przy każdym posiadającym rzeczowniku lub zaimku.

Przed su pojawia się posiadacz, a po nim posiadany obiekt.

maria su mama – Marii matka
mi su dom – mój dom
mi su papa su dom – mojego ojca dom

Partykuły di i de są używane do oznaczania posiadania i opisu. di łączy opisujące słowo lub wyrażenie z opisywanym słowem. de działa w przeciwnym kierunku. Łączy opisywane słowo z modyfikatorem.

Przed de pojawia się posiadany obiekt, a po nim posiadacz.

mama de maria – matka Marii
dom de mi – dom mój
dom de papa de mi – dom ojca mojego

Nadawanie cech przymiotnikami

Innym sposobem użycia tych partykuł jest łączenie przymiotnika lub innych słów z rzeczownikiem. To daje nam więcej informacji o rzeczowniku, a partykuła objaśnia, na którym końcu jest główny rzeczownik.

Partykuły modyfikatorowe są użyteczne do tworzenia złożonych przymiotników, które składają się z dwóch lub większej liczby słów.

labi de rode rang – usta koloru róży
yen de sama rang – oczy koloru nieba

Lub w przeciwnej kolejności:

rode rang di labe – koloru róży usta
sama rang di yen – koloru nieba oczy

Zdania podrzędne

Partykułami modyfikatorowymi mogą być tworzone również zdania podrzędne.

Tutaj ki ma podobną rolę co polskojęzyczny zaimek który.

da es man ki mi vide. – On jest człowiekiem_, którego widziałem_.

Jeśli zdanie podrzędne nie ma podmiotu, ale zawiera dopełnienie (tj. jeśli orzeczenie jest przechodnie), rzeczownik z zdania nadrzędnego jest w domyśle podmiotem zdania podrzędnego.

mi vide man ki yam aple. – Widzę człowieka_, który je jabłka_.

Partykuły modalne

Partykuły modalne wyrażają, o czym mówiący myśli w relacji z słuchaczem. Partykuły modalne są powszechnie używane w wielu językach. Wschodniopazjatyckie języki, włączając w to chiński i japoński, używają słynnych patykuł kończących zdania.

W Panduni, partykuła modalna opisuje następne słowo lub całe zdanie, gdy partykuła modalna jest ostatnim słowem w zdaniu.

Partykuła plus (też) jest dość dobrym przykładem.

da yam bir plus. – On/ona też pije piwo.
da yam plus bir. – On/ona pije też piwo.
da plus yam bir. – On/Ona też pije piwo.
plus da yam bir. – Też on/ona pije piwo.

Partykuły modalne mogą działać na każde słowo, włączając w to zimki i liczebniki, których przymiotniki nie mogą opisywać.

Partykuły czasu i aspektu

W Panduni, czas może być wyrażany słowami czasu i wyrażeniami czasu, jeśli trzeba. Ogólne słowa czasu to pas (przeszłość), zai (teraźniejszość) i futur (przyszłość). Działają jak przymiotniki i przysłówki, więc zazwyczaj ich miejsce jest przed orzeczeniem lub na końcu zdania.

mi ten un mau a pas. – Miałem koty w przeszłości.
ama mi ten no mau a zai. – Ale nie mam kotów teraz.
bil, mi ten mau a futur. – Może będę miał koty w przyszłości.

Naturalnie, wszystkie słowa czasu są używane, gdy są potrzebne. Zazwyczah wystaerczy wspomnieć czas tylko raz, na początku tekstu, a nie w każdym zdaniu, jeśli czas się nie zmienia.

Przyimki

Przyimiki miejsca i czasu

Pandunia ma cztery przyimki miejsca i czasu.

a – obecność, miejsce lub moment (zazwyczaj): wraz z, przy, w, na, obok, podczas
de – pochodzenie, początek lub przyczyna: od, z, ponieważ
to – cel, przeznaczenie lub koniec: do, aż, dla

Przysłówek rozpoczyna wyrażenie przyimkowe. W prostym wyrażeniu przyimkowym przyimek jest uzupełniony zaimkiem lub rzeczownikiem.

mi a hotel. – Jestem w hotelu.
mi sona a hotel. – Śpię w hotelu.
mi sona de xam to suba. – Śpię od wieczora do rana.
mi safar de London to Paris. – Podróżuję od Londynu do Paryża.

Przyimki mogą być też użyte jako rozpoczęcie zdania okolicznikowego czasu.

mi dele de tu ga. – Czekam, od kiedy wyszłaś.
mi dele to tu lai dom. – Zaczekam, aż wrócisz do domu.
mi dele a tu sona. – Czekam, kiedy śpisz.

a

a jest przyimkiem wszelkiego zastosowania. Jego podstawowym znaczeniem jest "przy".

mi a dom. Stoję przy domu.

mi loge a pandunia. Mówię przy Panduni.
Mówię w Panduni.

mi loge a doste a pandunia a fon. Mówię przy przyjaciołach przy Panduni przy telefonie. Mówię z przyjaciółmi w Panduni przez telefon.

Czasowniki jako przyimki

W Panduni kilka czasowników działa jak przyimki lub przypadki gramatyczne w języku polskim.

mi gata ban. – Kroję chleb.
mi gata ban, uze caku. – Kroję chleb, używam noża. (Kroję chleb nożem.)

mi dele dura du hor. – Czekam, (to) trwa dwie godziny. (Czekam przez dwie godziny.)

Oto kilka czasowników, których można użyć jak przyimków:

pos – podążać; po, za
dur – trwać; podczas, przez
jung – być skocentrowanym; między, w środku
loka – zajmować, być zlokalizowanym; w, na
gola – otaczać; wokół, dookoła
supra – przekraczać; nad, ponad
sabu – być spowodowanym przez; przez, ponieważ, bo

Czasowniki bez przyimów

Przyimki nie są używane tak często w Panduni jak w języku polskim. W wielu zdaniach, czasownik wyraża wystarczająco wiele.

mi lai dom. – Przychodzę do domu.
tu side a kursi. – Siedzisz na krześle.
da kuxe a sofa. – Leży na sofie.
pexe boi a sui. – Ryba pływa w morzu.
jang ja marce a dau. – Wojownicy maszerują na drodze.

Przyimek relacji

Przyimek ka wyraża sposób lub styl. Odpowiada polskojęzycznym przyimkom jak, niż, jakby.

mi ken pandunia ka guru. – Znam Pandunię jak mistrz.

ka wiąże czasownik lub przymiotnik z punktem odniesienia. W powyższym przykładzie ken (wiedzieć) jest czasownikiem, a guru (mistrz) jest punktem odniesienia.

ka jest też używany, gdy porównywane są przymiotniki.

ben es min dai ka pa. – Dziecko jest mniejsze niż ojciec. cin pa es par dai ka pa. – Dziadek jest tak duży jak ojciec.

ka wiąże przysłówki porównania – mas (bardziej), min (mniej) i par (tak samo) – z punktem odniesienia, którym jest pa (ojciec) w powyższych przykładach.

Hierarchia Części Mowy

Język mówiony jest stumieniem dźwięków budujących słowa. Język pisany, w przypadku Panduni, jest strumieniem liter, od lewej do prawej, które budują słowa. Tak więc każde wyrażenie jest sekwencją słów. Jakkolwiek, nie wszystkie słowa są równe. Istnieje hierarchia słów. Orzeczenie jest strukturalnym centrum zdania i pozostałe słowa są pośrednio lub bezpośrednio z nim połączone.

Każde zdanie może zostać narysowane jako drzewo, gdzie centralne słowa są wyżej, a zależne słowa – niżej. Na przykład, zdanie mi vide tu ('Widzę cię') może zostać rozrysowane w postaci poniższego drzewa:

mi vide tu.

   vide
  ┌─┴─┐
 mi   tu

Przymiotniki i liczebniki wskazują na ich główne słowo, rzeczownik:

mi vide tri jun jen.

   vide
  ┌─┴──┐
 mi   jen 
       |
     jun
       |
      tri

Hierarchia części mowy w Panduni od bardziej do mniej centralnych jest, jak następuje.

Spójniki: e, o, ama
Łączniki: su, di, de
Przyimki: a, to, de
Czasowniki
Rzeczowniki i zaimki
Partykuły czasu, aspektu i trybu
Liczebniki
Przymiotniki

Następujący przykłas pokazuje, jak zasięg działa na finalną pozycję słów w hierarchii drzewa. Na przykład, chociaż e jest ogólnie wyżej niż sabu, tutaj jego zasięg obejmuje tylko yusef i Sara. sabu jest na szczycie, bo łączy dwa zdania podrzędne.

yusef e Sara vol shule pandunia, sabu da es hau dunia bashe.

                    sabu
           ┌──────────┴──────────┐
          vol                    es
      ┌────┴──────┐           ┌──┴──┐
      e         shule        da    bashe
  ┌───┴───┐    ┌──┴────┐            |
yusef   Sara       pandunia       dunia
                                    |
                                   hau