11. Vortfarado

Funkciado de afiksoj (prefiksoj kaj sufiksoj) similas al tiu de Esperanto. Ili permesas aktive konstrui novajn vortojn, el tiuj jam konataj.

Afiksoj

Afiksoj, t.e. prefiksoj kaj sufiksoj, estas utilaj eroj de vortoj, kiuj estas ofte uzataj por konstrui novajn vortojn.

Multaj sufiksoj havas du formojn, unu kiu komenciĝas per vokalo kaj unu kiu komenciĝas per konsonanto. La vokalkomenca formo estas uzata kiam la radiko finiĝas per konsonanto aŭ per vokalo -e, kiu malaperas antaŭ la sufikso. Sube ni metas la vokalkomencan sufikson -ik al radiko kiu finiĝas per -e.

        fize       'korpo'
   +     -ik       'adjektiva sufikso'
_____________
=      fizik       'korpa, fizika'

La konsonantkomenca formo estas uzata kiam la radiko finiĝas per iu ajn vokalo krom -e. Sube ni metas la konsonantkomencan sufikson -tik al radiko kiu finiĝas per alia vokalo.

        tema       'temo'
   +    -tik       'adjektiva sufikso'
_____________
=    tematik       'tema'

Sufiksoj -ik kaj -tik estas alternativaj formoj de la sama baza sufikso, (t)ik, kiu nur enhavas forĵetebla komenca sono.

Alia sufikso kiu havas du formojn estas (o)krate. Ĝia vokalkomenca formo estas -okrate kaj ĝia konsonantkomenca formo estas -krate. Ĉifoje la forĵetebla sono estas vokalo (kaj ne konsonanto kiel en (t)ike).

Sube ni metas tiun sufikson -ike al radiko kiu finiĝas per -e.

        deme      'popolo'
  + (o)krate      'reĝimo'
  +      -ia      'substantiva sufikso'
______________
=  demokratia     'demokratio, popola reĝimo'

Kaj sube ni metas tiun sufikson al radiko kiu finiĝas per alia vokalo.

       media      'amasinformilo'
  + (o)krate      'reĝimo'
  +      -ia      'substantiva sufikso'
______________
= mediakratia     'amasinformila reĝimo'

Prefiksoj

a-

La prefikso a- signifas ke la ago kunportas la aganton kaj la agaton.

sepe 'preni' → asepe 'ricevi, akcepti'
liga 'ligi' → aliga 'alligi'

an-

La prefikso an- esprimas neadon aŭ senigon de la baza vorto.

deiste 'teisto' → andeiste 'ateisto, sendiulo'
alkolike 'alkohola' → analkolike 'senalkohola'
homan 'homa' → anhoman 'nehoma'
tabakiste 'fumanto (de tabako)' → antabakiste 'nefumanto'
kluze 'ferma' → ankluze 'malferma'
uzabil 'uzebla' → anuzabil 'neuzebla'

de-

La prefikso de- signifas ke la agado forigas ion.

liga 'ligi' → deliga 'malligi'
dute 'konduki' → dedute 'elkonduki'
parte 'parto' → departe 'apartigi'
kode 'kodi' → dekode 'malkodi'
tape 'korki' → detape 'malkorki'

dis-

La prefikso dis- signifas, ke aferoj moviĝas for en malsamaj aŭ pluraj direktoj, malkunen.

trate 'tiri' → distrate 'distiri, distri'
turbe 'kirli' → disturbe 'diskirli, konfuzi'

dus-

La prefikso dus- donas econ de malboneco al la bazvorto.

funte 'funkcii' → dusfunte 'misfunkcii'
rupe 'aspekti' → dusrupik 'aspekti malbona aŭ malbela'
forme 'formi' → dusforme 'misformi'

ex-

La prefikso ex- signifas ke la ago celas eksteren.

sepe 'preni' → exsepe 'preni eksteren, escepti'
jete 'ŝpruci' → exjete 'ŝpruci eksteren'

in-

La prefikso in- signifas ke la ago celas inen.

jete 'ŝpruci' → injete 'inŝpruci, injekti'
kluze 'fermi' → inkluze 'enfermi, inkluzivi'

kon- ~ kom-

La prefiksoj kon- kaj kom- signifas ke la afero estas farata kune.

tene 'teni' → kontene 'kunteni'
stru 'strukturi' → konstru 'konstrui'
patia 'sufero' → kompatia 'kunsufero, kompato'

pos-

La prefikso pos- esprimas ke io estas post en tempo aŭ ordo.

pozi 'meti' → pospozi 'postmeti'
prodution 'produktado' → posprodution 'postproduktado'

pre-

La prefikso pre- esprimas ke io estas antaŭ en tempo aŭ ordo.

pozi 'meti' → prepozi 'antaŭmeti'
dite 'diri' → predite 'antaŭdiri'
vize 'vidi' → previze 'antaŭvidi'

re-

La prefikso re- signifas 'veni aŭ meti denove en la saman lokon kiel antaŭe'.

ate 'agi' → reate 'reagi'
turne 'turni' → returne 'returni, turni en la antaŭan direkton'
peye 'pagi' → repeye 'repagi'

ri-

La prefikso ri- signifas 'fari denove'.

forma 'form' → riforma 'reformi'
nate 'naski' → rinate 'renaski'
pleye 'ludi' → ripleye 'ludi denove'

Sufiksoj

-aje

La sufikso -aje signifas aferon, kiu estas farita el aŭ ĉe la "materialo", kiun la radiko montras.

bage 'valizo' → bagaje 'bagaĝo'
kore 'kerno, koro' koraje 'kuraĝo'
mise 'sendi' → misaje 'sendaĵo, mesaĝo'
fase 'fronto' → fasaje 'fasado'
limon 'limono' → limonaje 'limonado'

-al ~ -ial

La sufikso -al esprimas ke 'io apartenas al la afero esprimata de la radiko'.

fine 'fino' → final 'fina'
universe 'universo' → universal 'universala'
karne 'karno' → karnal 'karna'

Kiam -al estas metita sur radiko, kiu finiĝas per -ia, la sufiksoj kuniĝas al -ial.

dunia 'mondo' → dunial 'monda'
imperia 'imperio' → imperial 'imperia'
nasia 'nacio' → nasial 'nacia'
sosia 'socio' → sosial 'socia, sociala'

-an ~ ian

La sufikso -an esprimas 'anon de iu komunumo', ekzemple de lando, urbo aŭ klubo. Kiam tiu sufikso estas metita sur radiko, kiu finiĝas per -ia, la sufiksoj kuniĝas al -ian.

Amerika 'Ameriko' → amerikan 'amerikano'
Italia 'Italio' → italian 'italiano'
Rusia 'Rusio' → rusian 'rusiano'
Paris 'Parizo' → parisan 'parizano'
kristia 'kristanaro' → kristian 'kristano'

-bil

La sufikso -bil esprimas, ke io estas 'ebla' aŭ 'povas esti farata'.

vize 'vidi' → vizebil 'videbla'
uza 'uzi' → uzabil 'uzebla'

-ente ~ -nte

La sufikso -(e)nte esprimas 'iun kiu faras la agon kiun la radiko esprimas'.

es 'esti' → esente 'estanta'
loga 'paroli' → logante 'parolanta'

-er ~ -ter

La sufikso -(t)er esprimas 'personon kiu okupiĝas pri io (eble profesie)'.

ate 'agi' → ater 'aganto'
bake 'baki' → baker 'bakisto'
lide 'regi, estri' → lider 'resisto, estro'
filsofe 'filozofi' → filsofer 'filozofo'
muskete 'muskedo' → musketer 'muskedisto, musketero'
kase 'kesto, kaso' → kaser 'kasisto'
kompute 'komputi' → komputer 'komputilo'

-eria ~ -teria ~ ria

Ĉi tiu sufikso estas kombinaĵo de -(t)er + -ia. Ĝi siginifas ejon, kutime verkejon.

bake 'baki' → bakeria 'bakejo'
perfume 'parfumo' → perfumeria 'parfumejo'
enjener 'inĝeniero' → enjeneria 'iĝenierejo, inĝenierio'

Malofte la sufikso tranĉiĝas al -ria.

piza 'pico' → pizaria 'picejo, restoracio kiu vendas picojn'

-et ~ -let

La sufikso -(l)et esprimas 'malgrandecon'.

pake 'pako' → paket 'paketo'
kase 'kesto' → kaset 'kasedo'
sigar 'cigaro' → sigaret 'cigaredo'

-ia ~ -ya

La sufikso -ia fundamente esprimas 'kolekton de aferoj aŭ komunumon de personoj' aŭ lokon kie ili estas kolektita.

nese 'insulo' → nesia 'insularo'
lexe 'vorto' → lexia 'vortaro'
homan 'homo' → homania 'homaro'
Kriste 'Kristo' → kristia 'kristanaro'
filsofe 'filozofaĵo' → filsofia 'filozofio'

arabe 'araba' → Arabia 'Arabio'
rus 'rusa' → Rusia 'Rusio'
turke 'turka' → turkia 'Turkio'
Italia 'Italio'
Asia 'Azio'
Indonesia 'Indonezio'

Oni povas uzi la saman sufikson iam en nomoj de ejoj.

sushi 'suŝio' → sushiya 'suŝiejo, suŝia restoracio'

La sufikso -ia estas uzata en vortoj de sciencaj fakoj, kie ĝi signifas kolekton de scienca scio kaj praktiko.

kime 'kemiaĵo' → kimia 'kemio'
filsofe 'filozofii' → filsofia 'filozofio loje 'studi kaj rezoni sisteme' → lojia 'sistema studo kaj rezono, logiko'
biolojia 'biologio'
geolojia 'geologio'

-ife ~ -tife

La sufikso -ife signifas 'igi'.

komple 'malsimpla, kompleksa' → komplife 'malsimpligi', kompleksigi
long 'longa' → longife 'longigi'
un 'unu' → unife 'unuigi'

-ik ~ -tik

La sufikso -ik signifas ion, kiu estas difinita de aĵo aŭ eco, kiu estas indikita de la radiko. Estas du formoj de tiu sufikso. La formo -ik estas uzata kiam la radiko finiĝas per konsonanto aŭ -e.

un 'unu' → unik 'sola'
makin 'maŝino' → makinik 'maŝina, mekanika'

La formo -tik estas uzata kiam la radiko finiĝas per alia vokalo ol -e.

tema 'temo' → tematik 'tema'

-ion ~ -tion

La sufikso -(t)ion signifas 'adon'. Estas du formoj de tiu sufikso. La formo -ion estas uzata kiam la radiko finiĝas per konsonanto aŭ -e.

dite 'diri' → dition 'dirado'

La formo -tion estas uzata kiam la radiko finiĝas per iu alia vokalo ol -e.

rota 'rado, turniĝi kiel rado' → rotation 'turniĝado, rotacio'

-isme ~ -tisme

La sufikso -(t)isme signifas manieron de pensi pri la mondo aŭ manieron de vivi en la mondo.

alkol 'alkoholo' → alkolisme 'alkoholismo'
dee 'dio' → deisme 'teismo, diismo'
ative 'agema, aktiva' → ativisme 'aktivismo'

-iste ~ -tiste

La sufikso -iste signifas personon, kiun kutime kondutas aŭ pensas en certa maniero aŭ kiu sekvas certan konceptadon de la mondo.

alkol 'alkoholo' → alkoliste 'alkoholismulo'
dee 'dio' → deiste 'teisto, diisto'

-ita ~ -ta

La sufikso -(i)ta esprimas 'abstraktan staton aŭ econ'.

nove 'nova' → novita 'noveco'
un 'unu' unita 'unueco'

-ium ~ -um

La sufikso -ium signifas 'kemian elementon'.

kali 'alkala' → kalium 'kalio'
Kuri 'Kurio' → kurium 'kuriumo'
Einstein → einsteinium 'ejnŝtejnio'

-ive ~ -tive

La sufikso -ive aŭ -tive signifas personon, kiu emas fari kiel la radiko diras. Estas du formoj de tiu sufikso. La formo -ive estas uzata kiam la radiko finiĝas per konsonanto aŭ -e.

ate 'agi' → ative 'agema, aktiva'
exploze 'aksplodi' → explozive 'eksplodema'

La formo -tive estas uzata kiam la radiko finiĝas per iu alia vokalo ol -e.

basha 'lingvo, sistemo de komunikado' → bashative 'lingva, komunikada'

-ize ~ -tize

La sufikso -ize signifas 'provizi per la aĵo de la radiko'.

aure 'oro' → aurize 'ori aŭ origi'
makin 'maŝino' → makinize 'mekanizi, provizi per maŝinoj'

-ul ~ -kul

La sufikso -(k)ul signifas 'koncentraĵon de io'.

kume 'altaĵo' → kumul 'altaĵeto'
node 'nodo' → nodul 'nodeto'
mira 'miri' → mirakul 'mirindaĵo, miraklo'

-ur ~ -tur

La sufikso -(t)ur signifas rezulton de ago.

kulte 'kulturi' → kulture 'kulturo'
mixe 'miksi' → mixur 'miksaĵo, miksturo'